Takiyüddin’in hayatına ve İstanbul Rasathanesi’nin kuruluşuna, yıkılışına dair yazımdan sonra Takiyüddin serisine, Takiyüddin’in kullanmış olduğu, rasathanede bulunan gözlem aletleriyle ilgili yazıyla devam ediyorum. Sonraki yazım ise Tycho Brahe ve Takiyüddin karşılaştırması olacak.
Bize rasathanedeki gözlem aletleriyle ilgili oldukça detaylı bilgiler veren “Alat-ı Rasadiyye li Zic-i Şehinşahiyye” isimli eserin müellifi bilinmiyor. Ancak Takiyüddin’in notlarına dayandırıldığını biliyoruz, bu sebeple bu eseri yazan kişinin, Takiyüddin’in yanında çalışan biri olduğu düşünülüyor. Gözlem aletleriyle ilgili bilgilerin yanı sıra aletlerin resimlerinin de verildiği bir eser bu. Günümüze 6 nüshası kalmış. 1579’da yazılmış olan bir nüshası bugün Kandilli Rasathanesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Diğer nüshalar ise İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü’nde ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunuyor. Ayrıca Kütahya Vahid Paşa Kütüphanesi’nde de bir adet nüsha bulunmaktadır. Diğer iki nüsha ise Paris ve Kahire’de bulunmaktadır.
Bilim Tarihçisi Sevim Tekeli de bu eserin Türkçe’sini yayınlamış ve üzerinde çalışmalar yapmıştır. Daha sonra bu eser, 2011 senesinde Mustafa Kaçar, M.Şinasi Acar, Atilla Bir tarafından Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları’nda basılmıştır. Günümüz türkçesi ve teknik yorumu, eserin latinize edilmiş hali ve Kandilli Rasathanesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi kütüphanelerinde ve Paris’te bulunan nüshaların tıpkı basımını olarak 3 kısım halinde basılmıştır.
Aletlerle ilgili başka bir kaynak ise, Takiyüddin’in eserlerinde de bahsettiğimiz Takiyüddin’in yazmış olduğu “Sidret’ül Münteha” isimli eseridir. Takiyüddin bu eserinde Rasathanesi’nde yapmış olduğu gözlemlerinden ve gözlem aletleri hakkında bilgi vermektedir. Sevim Tekeli, bu eserin bulunan 3 nüshasını karşılaştırarak bir çalışma yapmıştır. Bu iki eserde bilinen ve aynı zamanda önceki yazımda da bahsettiğim Alaaddin Mansur’un şiirinde isimleri geçen, “Alat-ı Rasadiyye li Zic-i Şehinşahiyye” eserindeki 9 aletten bahsedeceğim.
Zatü’l Halak
Alat-ı Rasadiyye li Zic-i Şehinşahiyye’de verilen birinci alet, Zatü’l halak idi. Halkalı küre anlamına geliyor. Eserde zatü’l halak’ın resmi de verilmiştir. Takiyüddin bu aleti gökcisimlerinin enlem ve boylamlarının yerlerini belirlemek için kullanmıştır. Yani zat’ül halak, gökcisimlerinin ekliptikel enlem ve boylamlarını ölçmeye yarıyor. Ekliptik halkası, kutuplar halkası, büyük boylam halkası, küçük boylam halkası, enlem halkası ve meridyen halkası olmak üzere 6 halkadan oluşuyor. Bu alet Takiyüddin tarafından yapılsa da onun icadı değildir. Takiyüddin’den önce de birçok astronom bu aleti kullanmıştır
Şehinşahname eserinde bulunan minyatürde bulunan farsça yazının anlamı ise “İlk önce çok halkalı aracı yaptılar. Gökten ay gibi sarkıttılar.” yazıyor. Bu ifade aynı zamanda Alaaddin Mansur’un şiirinde de geçmektedir.
Libne
İkinci alet ise Libne aletidir. Bir duvar kadranı olan bu alet, meridyen doğrultusunda bulunan gökcisimlerinin yükseklik, eğim ve boyutlarını ölçmeye yarayan bir alettir. Takiyüddin bu aleti, Batlamyus’un Almagest’ini inceleyerek tasarlamıştır.
Zatü’s- Semt Ve’l-İrtifa
Üçüncü alet, Zatü’s- semt ve’l-irtifa aleti, bir azimut yarım halkasıdır. Bu aletle yıldızların yüksekliğini ve güney açılarını ölçmüşlerdir. Önce Meraga rasathanesinde kullanıldığını ve daha sonra Şam’da meşhur astronom İbn-i Şatır tarafından kullanıldığı biliniyor.
Zatü’ş- Şubeteyn
Dördüncü alet, Zatü’s- şubeteyn’dir. Çift bacaklı alettir. Ay, Güneş ve gezegenlerin yer küreye olan uzaklıklarını, yani paralaksını ölçmek için kullanılan bir alettir ve üç cetvelden oluşur. Takiyüddin, bu aleti Batlamyus’un Almagest eserindeki tarife göre tasarlamıştır.
Rub’i-Mıstari
Eserde verilen beşinci alet, Rub’mıstari aleti, cetvelli çeyrek kadrandır. Yıldızların yükseklik ve başucu açılarını yani, zenit noktalarını ölçemeye yarayan tahta cetvelden yapılmış bir alettir.
Zat-üs Sukbeteyn
Altıncı alet, Zat-üs Sukbeteyn aletidir. İki delikli alet, iki gezegen arasındaki yükseklik ve uzaklık açılarını, yıldızların büyüklüklerini ve parlaklıklarını ölçmeye yarayan bir alettir. Gözlemci, birinci delikten bakar ve ikinci delikten gökcismini görebilmek için hareket ettirir. Bu şekilde cetvel üzerinden ölçüm yapar.
Zatü’l-Evtar
Yedinci alet, Zatü’l-Evtar’dır. Bu alet kirişli bir alettir. Güneşin ekinoks noktalarına, yani, ilkbahar ve sonbahar gündönümlerine geldiği anı tespit edebilmek amacıyla kullanılan bir alettir. Takiyüddin tarafından icat edilmiştir.
Müeşebbehe bil Menatık
Bahsedilen sekizinci alet, Müeşebbehe bil Menatık aleti, yıldızlar arasındaki mesafeyi ölçmeye yarayan bir alettir. Takiyüddin, bu aletle Koç Takım Yıldızı’ndaki iki yıldızın arasındaki açısal uzaklığını ölçmüştür. Ve Zatü’l Evtar aleti gibi Takiyüddin’in icadıdır.
Bengam-i Rasadi
Dokuncusu alet ise, Bengam-i Rasadi, gözlemler sırasında zamanı ölçmek için kullanılan mekanik bir saattir. Takiyüddin’in saatlerle ilgili çalışmaları olduğu biliniyor. Bu alet de rasathanede öne çıkan önemli aletlerdendir. Takiyüddin’in bu alet ile katkısı, astronomi gözlemlerinin daha hassas yapılabilmesi için hassas bir saat geliştirmesiydi. Çünkü güneş, su, kum saatleri mekanik bir saat kadar hassasiyete sahip değildi. Ayrıca Takiyüddin, “Safha-i Saat-i Rasadiyye” eserinde bu alet ile ilgili bilgi vermiş ve resmini detaylıca çizmiştir.
Takiyüddin’in Rasathane’de bu aletler dışında usturlab, rubu tahtası, yerküre ve gökküre gibi taşınabilir aletler kullandığını minyatürlerden anlayabiliyoruz. Her ne kadar sabit aletler, hassas gözlem yapılmasını sağlasa da taşınabilir aletlerin rasathanelerde, astronomik gözlemlerde kullanıldığını biliyoruz.
Takiyüddin’in teleskop kullanıp kullanmadığıyla ilgili bilgilerimiz, kaynaklarımız ise kısıtlıdır. Ancak Takiyüddin “Nûr-i Hadakati’ l-Ebsâr ve Nûr-i Hadîkati’ l-Enzâr” isimli eserinde “Ben uzakta bulunmaları nedeniyle görülemez (gözden gizlenmiş olan) eşyayı en ince ayrıntılarıyla gösterebilen ve ortalama uzaklıkta bulunan gemilerin yelkenlerini bir ucundan tek bir gözle baktığımızda görebileceğimiz ve (daha önce) Yunanlı bilginlerin yapıp, İskenderiye Kulesi’ne yerleştirmiş olduklarına benzer bir billur (mercek) yaptım.” ifadesini geçtiği için bazı bilim tarihçileri bu aletin teleskop olabileceğiyle ilgili bir kanıya varmışlardır. Ancak başka bir kaynak bulunmamaktadır.
Aladdin Mansur’un şiirindeki gözlem aletleri hakkında olan kısım:
“Bu bilgili insanlar zatülhalak yardımiyle
Gök cisimlerinin enlem ve boylam bakımından yerlerini hep tayin ettiler.
Duvar kadranı ile de güneşin eğimi bulundu. Ekuvatörden olan başka mesafeler de tayin edildi.
Zatüssemt ve’l irtifa aleti yardımiyle de, rasıtlar,
Birbiri ile işbirliği yaparak, yükseklik açılarını tayin ettiler.
Venüs’le Merkür’ün hareketlerinde
Gün görmüş felek çarkının dolanmalariyle beliren güçlüklerin incelenmesi
Ve ayrıca, yükseklik açılarıyle zent mesafelerinin tesbiti Rub-i-mistar yardımı ile başarılı bir şekilde yapıldı
Astronomlar zatüşşubeteyn’le, ve yine aynu suretle, Zatüssukbeteyn’le bir çok ölçü aldılar:
Bunlardan birinci ile bütün yükseklik açılarını sıra ile tespit ettiler; Ayın paralaksını da aynı suretle bu aletle buldular.
İkinci alete gelince, bununla da gök cisimlerinin boyutlarını ve mesafelerini bularak Bunları yerli yerine kaydettiler.
Zatülevtar’ı rolü de hiç küçümsenmesin;
Çünkü bununla ekinoks noktaları sahih olarak tayin olundu.
Müşebbehe bi’l menatık’la da, büyük bir uyanıklıkla Yapılan rasatlardan, şüphe götürmez bir şekilde,
Üçüncü felekte Venüs’ün episiklinin
Yarı çapı tamı tamına meydana çıkarıldı.”
Rasathanede uzun saatler gözlem yapmış olan, gözlem kayıtlarını tutan, gözlem aletlerinden sorumlu olan, kütüphaneden sorumlu olan isimlerini bilmediğimiz o rasathane vazifecilerine, görünmez teknisyenlere…
- Atilla Bir, Mustafa Kaçar, Şinasi Acar, Takiyüddin Er-Rasid’in Gözlem Araçları:Alat-ı Rasadiyye li Zic-i Şehinşahiyye, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2011
- Gaye Danışan, Türkiye’de Gözlemevleri ve Astronomik Gözlemler, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2009
- Sevim Tekeli, Takiyüddin’in Sidretül Münteha’sında Aletler Bahsi, Belleten, cilt 25, sayı 95,Ankara, 1961
- Hüseyin Gazi Topdemir, Takiyüddin’in Optik Kitabı, Işığın Niteliği ve Görmenin Oluşumu, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999
- Aydın Sayılı, Alaüddin Mansur’un İstanbul Rasathanesi Hakkındaki Şiirleri, Belleten, Cilt 10, Ankara, 1956
İlk Yorumu Siz Yapın